خدایا از تو میخواهم که روزیام کنی به ایتام مهر ورزم، و اطعام دهم، و سلام را بلند گویم، و با انسانهای بزرگوار همسخن شوم، به فضل خودت ای پناه آرزومندان.
در این دعا تکیه بر چند محور شده است:
- اهتمام ورزی و توجه به یتیمان و بی سرپرستان؛
- پهن کردن سفره اطعام؛
- رعایت ادب اسلامی و آغازگر سلام بودن؛
- مسأله رفیق و دوست.
ضرورت توجه به ایتام در دستورات دینی
در فراز اول این دعا می خوانیم: «اللهمّ ارْزُقنی فیهِ رحْمَةَ الأیتامِ»؛ «خدایا! مهرورزی به ایتام را به من عطا کن.»
وجود پدر و مادر از نعمت های بزرگ الهی است که گاه بنا بر مصالحی خاص این نعمت از بعضی افراد گرفته می شود؛ هر چند که در طول تاریخ انسان های برجسته یتیم بوده اند مانند رسول خدا(ص) که یتیم بود، در تاریخ معاصر نیز امام خمینی یتیم بود و در کودکی پدر خود را از دست داده بود.
دیگران در قبال ایتام وظیفه دارند که به آنها مهر بورزند و نیاز آن ها را برآورده کنند. خداوند یکی از عهد و پیمان هایی که خداوند از بنی اسرائیل گرفت این بود که نسبت به حال یتیمان مراعات داشته باشند. خداوند می فرماید: «وَ إِذْ أَخَذْنا میثاقَ بَنی إِسْرائیلَ لا تَعْبُدُونَ إِلاَّ اللَّهَ وَ بِالْوالِدَینِ إِحْساناً وَ ذِی الْقُرْبی وَ الْیتامی وَ الْمَساکینِ وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً وَ أَقیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ ثُمَّ تَوَلَّیتُمْ إِلاَّ قَلیلاً مِنْکمْ وَ أَنْتُمْ مُعْرِضُون »[1]؛ «و چون از فرزندان اسرائیل پیمان محکم گرفتیم که: جز خدا را نپرستید، و به پدر و مادر، و خویشان و یتیمان و مستمندان احسان کنید، و با مردم [به زبان ] خوش سخن بگویید، و نماز را به پا دارید، و زکات را بدهید؛ آن گاه، جز اندکی از شما، [همگی ] به حالت اعراض روی برتافتید.»
پیامبر اکرم(ص) نسبت به کسی که سرپرستی یتیم دارد، می فرماید: «من و سرپرست یتیم مثل این دو انگشت (سبابه و وسط که کنار هم هست) در بهشت پیش هم هستیم.»[2]
همچنین روایت شده است: «یک خانه خوبی در بهشت است که به آن دارالفرح (خانه سرور و شادمانی) می گویند کسانی که یتیمان مومن را در دنیا شاد کرده باشند، در بهشت داخل آن می شوند.»[3]
امیرمؤمنان علی(ع) در وصیت خویش به امام حسن(ع) فرمود: «الله! الله! مراقب یتیمان باشید، مبادا یک روز گرسنه و یک روز سیر باشند، و حقشان در حضورتان ضایع و تباه نگردد.[4]»
بی توجهی و نامهربانی با یتیم با موازین اخلاق اسلامی نمی سازد، باید مراقب بود که مبادا حق یتیم ضایع شود؛ و باید کوشید زمینه بی نیازی یتیم فراهم گردد، همچنان که در احادیث اهل بیت: ذکر شده است: «کسی که یتیمی را سرپرستی کند تا بی نیاز شود، بهشتی خواهد بود، همان گونه که خورنده مال یتیم جهنمی خواهد شد.»[5] دست درازی به مال یتیم عواقب دردناکی را به همراه دارد، و اگر کسی مال یتیم را بخورد، دوزخ در انتظار اوست.
فضیلت اطعام طعام در ماه رمضان
در فراز بعدی می خوانیم: «و إطْعامَ الطّعامِ» در این دعا از خداوند درخواست می کنیم که توفیق عطا کند تا مؤمنان را اطعام کنیم. در ماه مبارک رمضان اهمیت اطعام و افطاری دادن پُررنگ تر است. قطب الدین راوندی از علمای بزرگ قرن ششم در کتاب «دعوات» حدیثی را این گونه نقل می کند: «کسی که شیرینی را در دهان برادر ایمانی اش قرار دهد، خداوند تلخی موقف قیامت را برای وی تبدیل به شیرینی می کند.»[6] موقف های قیامت پنجاه هزار سال دنیا به طول می انجامد[7]، حال در این شرایط سخت، این ایستگاه تلخ و طولانی برای برخی شیرین خواهد شد، علت این امر آن است که او دهان مؤمنی را در دنیا شیرین کرده است.
همچنین در این کتاب به نقل از رسول خدا(ص) آمده است: «کسی که غذایی در دهان مریض و بیمار قرار دهد، خداوند از میوه های بهشتی روزی او می کند.»[8] در نتیجه کسی که در این دنیا در دهان مریض و بیمار طعامی قرار دهد، خداوند از میوه های بهشتی به وی عطا می کند.
چقدر خوب است که در این ایام ماه مبارک، سری به آسایشگاه ها و خانه سالمندان، جانبازان و معلولان بزنیم تا از بهره خدمت رسانی به ایشان خود نیز بهره ای بریم.
از معصومان: روایت شده است که: «بهترین شما کسی است که غذا را به دیگران برساند، و سلام را بلند بگوید، و وقتی همه مردم خواب هستند خود به شب زنده داری و عبادت بپردازد.»[9]
در ماه مبارک رمضان اطعام و افطاری دادن اهمیت بیشتری پیدا می کند. امام زین العابدین (ع) هنگامی که روزه بود دستور می داد گوسفندی را سر ببرند و با آن آبگوشتی تهیه می کردند؛ بعد که غذا آماده می شد آبگوشت را کاسه کاسه تقسیم می کردند و به همه می رساندند و خودشان با نان و خرما افطار می کردند.[10]
سیره امام سجاد(ع) اهمیت اطعام در ماه مبارک رمضان را روشن می کند و یا در روایات آمده است که حضرت امام کاظم(ع) فرمود: «کسی که برادر مسلمان خود افطاری بدهد از اصل روزه بالاتر و برتر است.»[11]
آسیب هایی که متوجه سفر های افطاری است
اما یکی از آسیب هایی که سفره های افطاری با آن مواجه است، سفره های رنگین است؛ سفره های رنگین از دو جهت ضربه وارد می کنند:
1) چه بسا کسانی که باید بر سر سفره های ما مهمان باشند و در افطاری شرکت کنند، جایشان خالی باشد.
2) اسراف ناشی از چشم و هم چشمی ها.
هنر آنست که در پرتو افطاری دادن، عده ای از فقیران، مستمندان، بی سرپرستان و یتیمان بر سر سفره نشینند، گرچه صله رحم هم انگیزه بسیاری خوبی است، علاوه بر آن در گردهمایی توانگران بر سر سفره افطار می توان از امکانات ایشان جهت انجام کارهای خیر استفاده کرد، و این پتانسیل را نباید هدر داد، و از سویی دیگر باید مراقب بود که چشم و هم چشمی ها باعث آسیب رسانی به این سنت الهی نشود، و همچنین باید مراقب اموال عمومی و بیت المال بود که هزینه شخصی نگردد!
خلاصه آن که باید سفره های افطاری را ساده کرد و به تعبیر روایات ما گرچه در حد یک دانه خرما و یا جرعه آب باشد، و دیگر اینکه در این سفره ها افراد فقیر و مستمند شرکت کنند.
رسول اکرم(ص) می فرماید: «هر کس مومنی را افطار دهد، خدا برای او ثواب آزاد کردن بنده عطا می کند و گناهان گذشته وی را می آمرزد.[12]»
همچنین در دنباله روایت آمده است که هر کس توان افطار دادن را ندارد، به مختصر شیری و یا یک دانه خرمایی و یا آب گوارایی بسنده کند و خداوند از لطف و کَرَمش همان ثواب را به وی عطا می کند.[13]
رسم خوبی در مکه و مدینه هست که ما می توانیم در اماکن عمومی و مقدس پیاده کنیم، و آن این است که در تمام شب های ماه مبارک رمضان در مسجدالحرام و مسجد النبی سفره افطار پهن می گردد، بدون آن که دولت یک ریال هزینه کند، بلکه این مردم اند که با خود سفره یک بار مصرف و مقداری نان و خرما و چایی و... آورده و هر کس به فراخور خود آن را در مسجد پهن کرده و هر کس می تواند بر سر سفره نشیند و افطاری ساده ای بخورد و آن گاه برای نماز مغرب از جا برخیزد.
نگاهی اجمالی به حقیقت و معنای «سلام»
در فراز بعدی دعا می خوانیم: «و إفْشاءِ السّلامِ» خدایا! به من توفیق بده که سلام را بلند بگویم.
سلام در حقیقت نمادی از شعار اسلام و ادب اسلامی است که در دین جلوه گری دارد. سلام، تضمین سلامتی و امنیت بر طرف مقابل است. این روح اسلام است؛ اسلام از کلمه سلم گرفته شده است. آغازگر سلام بودن مستحب و مهم است، که انسان در رابطه متقابل، زودتر سلام کند، اما جواب سلام واجب است، و اینجا مُزد این واجب، بسیار کمتر از مستحب است! سلام 10 حسنه دارد که 9 حسنه اختصاص به کسی دارد که آغازگر سلام باشد، اما آن کس که جواب سلام می دهد تنها یک حسنه اجر می برد[14] و همین موضوع اهمیت سلام کردن را می رساند.
از صفات انسان های مومن در بهشت مواجه شدن با سلام و تحیت است. خداوند می فرماید: «أُوْلئِک یجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بِما صَبَرُوا وَ یلَقَّوْنَ فیها تَحِیةً وَ سَلاماً»[15]؛ «اینانند که به پاس آن که صبر کردند، غرفه [های بهشت را] پاداش خواهند یافت و در آنجا با سلام و درود مواجه خواهند شد. تحیت در بهشت، سلام کردن است.»
پیامبر اکرم(ص) می فرماید: «بخیل ترین مردم کسی است که از سلام کردن بُخل بورزد.»[16]
همچنین در روایات آمده است: «کسی که سلام را بلند بگوید باعث خیر خانه می شود.»[17]
امام باقر(ع) می فرماید: «خداوند اطعام طعام و بلند سلام گفتن را دوست دارد.»[18]
همچنین در اخلاق اسلامی و احادیث وارد شده است که کسی که می خواهد سخن بگوید حتما باید در ابتدا سلام کند و اگر کسی بدون سلام کلام خود را آغاز کرد جواب وی را ندهید[19]، وهرکس می خواهد وارد خانه ای شود سلام کند، که برکت نازل گشته وهمدل فرشتگان گردد[20].
وکسی که زودتر سلام کند، از تکبّر که یک نوع بیماری و رذیله اخلاقی است، به دور است. رسول خدا(ص) بر همگان سلام می کردند، حتی بر کودکان. ایشان فرمودند من پنج چیز را تا هنگام مرگ ترک نمی کنم و یکی از آن موارد پنچ گانه، سلام کردن بر کودکان بود تا پس از ایشان سنت شود.[21] برخی از یاران رسول خدا(ص) سعی کردند پیش از رسول خدا(ص) سلام کنند، اما نتوانسند و موفق نشدند.
نقش همنشنی با ابرار در تکامل روحی و معنوی انسان
در فراز بعدی آمده است: «وصُحْبَةِ الکرام»؛ «خدایا! کاری کن که با انسان های کریم هم صحبت بشویم»؛ این محور دعا اهمیت رفیق و دوست را می رساند. با رفیق هست که انسان جایگاه خودش را رقم می زند. در اشعار فارسی آمده است:
کبوتر با کبوتر، باز با باز ***کند هم جنس با هم جنس پرواز
رفیق مثبت در انسان آثار مثبتی بر جای می گذارد و رفیق منفی نیز آثار منفی در انسان بر جای می گذارد. این ابیات زیباست:
تا توانی می گریز از یار بد***یار بد بدتر بود از مار بد
مار بد تنها تو را بر جان زند***یار بد بر جان و بر ایمان زند
بنابراین انسان باید نسبت به انتخاب دوست دقت کامل به عمل بیاورد. رفیق بد می تواند سرنوشت انسان را عوض کند، ریشه بسیاری از آسیب های اجتماعی مثل اعتیاد و مفاسد اخلاقی و بزه کاری را باید در همین نکته جستجو کرد.
در انتهای دعا می خوانیم: «بِطَوْلِک یا ملجأ الآمِلین» به فضل خودت ای پناه آرزومندان.
حجت‌الاسلام محمد امین پورامینی-نمی از یم رمضان
[1]. سوره بقره: 83.
[2]. مستدرك الوسائل، ج2، ص474، ح 2249 (انا وكافل اليتيم كهاتين في الجنة، وأشار باصبعيه السبابة والوسطى).
[3]. كنزالعمال، ج3، ص170؛ منتخب ميزان الحكمه، ص558، ح6812 (ان في الجنة دارا يقال لها دار الفرح، لا يدخلها الا من فرح يتامي المؤمنين).
[4]. الكافي، ج7، ص51 (الله الله في الأيتام، فلا تغبوا افواههم، ولا يضيعوا بحضرتكم...)
[5]. الكافي، ج5، ص128 (من عال يتيماً حتى ينقطع يتمه أو يستغني بنفسه أوجب الله عزوجل له الجنة كما أوجب النار لمن أكل مال اليتيم).
[6]. الدعوات، ص 141، ح359 (من أطعم أخاه حلاوة أذهب الله عنه مرارة الموقف).
[7]. سوره معارج: 4 (تعرج الملائكة و الروح إليه في يوم كان مقداره خمسين ألف سنة).
[8]. الدعوات، ص 230، ح639 (من أطعم مريضاً شهوته أطعمه الله من ثمار الجنة).
[9]. المحاسن، ج2، ص387 (خيركم من أطعم الطعام وأفشى السلام وصلى والناس نيام).
[10]. بحارالانوار، 98/12.
[11]. مستدرك سفينه البحار، ج6، ص421 (فطرك أخاك الصائم أفضل من صيامك).
[12]. المحاسن، ج2، ص396؛ بحارالانوار، ج93، ص 317 (من فطر مؤمناً في شهر رمضان كان له بذلك عتق رقبة، ومغفرة لذنوبه فيما مضى).
[13]. المحاسن، ج2، ص396 (قال رسول الله6: من فطر مؤمناً في شهر رمضان كان له بذلك عتق رقبة و مغفرة لذنوبه في ما مضى فإن لم يقدر إلا على مذقة لبن ففطرها صائماً أو شربة من ماء عذب و تمر لا يقدر على أكثر من ذلك أعطاه الله هذا الثواب).
[14]. مشكاة الأنوار في غرر الأخبار، ص197 (أميرالمؤمنين7: السلام سبعون حسنة تسع و ستون للمبتدي و واحدة للراد).
[15]. سوره فرقان: 75.
[16]. امالي الطوسي، ص89، ح136 ( رسول خدا6: ان ابخل الناس من بخل بالسلام).
[17]. وسائل الشيعه، ج1، ص489 ( رسول خدا6: أسبغ الوضوء تمر على الصراط مر السحاب، أفش السلام يكثر خير بيتك، أكثر من صدقة السر فإنها تطفئ غضب الرب).
[18]. المحاسن، ج2، ص388، ح7 (امام باقر7: إن الله يحب إطعام الطعام و إفشاء السلام.
[19]. الكافي، ج2، ص644 (رسول خدا6: من بدأ بالكلام قبل السلام فلا تجيبوه و قال ابدءوا بالسلام قبل الكلام فمن بدأ بالكلام قبل السلام فلا تجيبوه).
[20]. علل الشرائع، ج2، ص583 (رسول خدا6: و إذا دخل أحدكم بيته فليسلم فإنه ينزله البركة و تؤنسه الملائكة).
[21]. الأمالي صدوق، ص72 (رسول خدا6: خمس لا أدعهن حتى الممات: الأكل على الحضيض مع العبيد، و ركوبي الحمار مؤكفاً، و حلبي العنز بيدي، و لبس الصوف، و التسليم على الصبيان، لتكون سنة من بعدي.
